Tuesday, October 23, 2012

Shillong ZSP leh Zou Nam Tanchin Tomkim (Brief history of ZSP and Zou community in Shillong)

- Johny Lalbiaklian.

 1980 malam peh in Zoute zong akhom khom in Shillong tualpi ah naki um sam hi. Hun le nite hing pei toujel in Pasian hepina toh Zoute zong sepna (service) leh siamzilna (education) pansanin shillong a um awl nounou in ahing kibelap toujel hi.

Tuahunlaiin, shillong ah eimi (Khulsuan/Zosuan)Manipur ahingkipante itawmmama nalai uhin, Eimi Students Union Shillong kichi zong ana um zozen hi. Tam union in mijousia ahuap ziahin, akithupi bol mama hi. Hinanleh Mizoram leh Nagaland a iu-inauten ang join valong sih uhin, Manipur a eimi khenkhatte tuabang veve zong a um hi.

Tuahunlai in Pasian biah kikhopna lam ah, Zou, Simte, Paite, Sukte(Tedim Chin) kichite pen Hagau thulam ah, Zomi Worship Service min in mun khat ah ina umkhom uhin, kikhop leh phatna lasahte bang anuam mama hi. Eima keeng mai a ding thei kihi napiin kigawmna ingainat jiah leh iham ipau kikop thei gige tobang ihijieh in atunga igen nam teng pen ZWS min in hagau thu ah ina kigomkhawm uhi. Hinanleh tahsa lam in mihingte ang zaw paipai khah ziah in, michin in amauh chibing-nambing chiat ang ngai poimaw ua, tuaziah in pawl tuamtuam ah ina kikhen kia uhi.

Tuaziah in ei Zoute zong, Zosuan teng tutadi a kigawm theilou phot ihi tahleh, chiin ZSP huisiangthou in ang sem/muut panta hi. Tuachiin ei Zou student um kham teng in December 1981 in Pu Kapkhanthang, Manager Bank of India, quarter (inn) ah Advance Christmas man khawmna dan deu in ann kuangluina ana nei uhi. Tuahun in association bangma na ding nailou ua, lamkai chidan zong naki tel tuomlou uhi. Tuachiin, akum kia February 1982 in Pu Kapkhanthang inn ma ah ZSP phu detna kawm dan in ann kuong luina nanei uhi. Tuahun a nalamkai lubawh diah teng ahileh: Pu Kapkhanthang, Pu Stephen Mangsuanthang, Pu Philip Thanglienmang, leh Pu John Tualzamang te ahi uhi. Hinanleh executive body kitelna/kiguotna nanei tuon lou uhi. Amauh teng lamkai nan nehkhawm dawnkhawm leh kipawl khawma ZSP min in na bawl toujel uh chi ding ahi. Tualeh, detail record bangma zong ananei tuan sam sih uhi.

1983 kum in Pu Thangngaimang Shillong ana tung a, Zou ten naki muan pi mama uhi. Ama hun apat in ZSP lamkai panmun guolna na nei ua, aman president hina natu ngal hi. Tuami kum 1983 khu ZSP Shillong phukum chiin tuni tan in ana kipeipi suah ta hi. Tuazou kum hing pei jel te ah Pu Nungkhochinpau, Pu Gouchinlian leh adangte ana tung tou kia uhi. Thamlou in 1986 in Pu Johny Lalbiaklian, the great singer and entertainer, ‘James Bond’ dan deu in leh Zou lianu Miss Angela Chiindeikim, Esther Vungneiching, Mary Niangnou leh Miss Lhainei chite toh Shillong vangkhuo hing lut khawm ua, miten Zoute mama melhoi, zeii, bawlthei ang chipan ta uhi. Hinanleh, Zouten unau kigawm khawmna photphot naki dei ziah in 1984 apat in ZSP sa’ng in ALZOSA (All Zomi Students’ Assn) Shillong naki pibawl zaw ta hi. Ahivangin, Shillong a Zou umtepen kaki it seng seng valong ua, kumteng in mun tuam tuam ah, Zou Innkuan minin nekhom donkhom ka bol zing uhi. Inn lamki phoh seng nonlou ahita diai mah, Advance Christmas- Christmas leh New Year bang innlang saangin anopzokon jel hi.

 Hun hingpei toujelin, Zoutate Shillong ah laizil mi hing tam semsem a, tuachiin 1992 in Zou Sangnaupang Pawlpi pen na ki ding tha kia hi. Tuochin 1994 apat pu Daiminthang president nanuai ah motto tha “For God and Community”(Pasian leh Nampi a ding in) chi naki peipi hi. Tham lou in, ZSP in activities tuam tuam te ahing kinei thei a, Shillong leh Guwahati Doordarshan ah zong Zou-laam, Shillong ZSP adviser te toh(1992&1996) suhlatna vaki bawl zeih zeih a, sum tampi zong vaki lamdoh thei tahi. Tuachinin, Shillong pumpi leh North East mihingteng etthei ding in Zou Lam Doordashan Kendra ten dakal khat phial ahing ha tazen uhi. Azieh bang? Zou Nungah leh Zoutangvalte Zou puandum toh kolten kilom samama uhi.Tuahun lai a ZSP adviser te ahi uleh Pu Rev. Lianchinkhup, Pu Johny Lalbiaklian leh Pu Ginzamang te a hi uhi. Tuoleh Pu Ginzamang lamkainan, Uisa hateng phial in akinejel hi. Tam hunlai a news minthangpen ahi leh Suldap Timely kichi khu ahi. Tuoleh inn(house) minthang pen leh mijousia kholmunna pen Suldap Cottage akichi kia hi. 1998 Churachandpur namkal buai zou tuam vel in, ZSP Shillong pen “Zou” apat “Zomi” chiin heng hikia jel hi. Shillong a Zou sangnaupang te a ding leh society a dia nasep tuom tuom na peipi jel lai in

1998 kumtawp lam deu in Zou Innkuan Fellowship (ZIF) chia Shillong Zouteng bieh kigawmna pen ana keek hi. Mavang kinepnalian tah hing pieng ding china toh Zou Presbyterian Church (ZPC) atuom ah hing piang hi. Hinan leh tambang sil angpientah jieh in Shillong ZSP leh Zouta integrity ana sukha mama hi. Ahin, milungsim pichingte leh Pasian panpina zalin, olnou nouin in kitheisiamtuona ahing um hi. ZSP lamkaiten bang chi leh Shillong a Zou tate munkhat ah kigawm in Pasian ibekhom thei kia ding uai ?chin lung a geel zing uhi. Tuachiin August 2002 in khatvei toh mipi ki kai khawm kia a, ZIF leh ZPC a kikhawm teng han khawm in, St.Edmund’s Hall ah Zou Worship Service (ZWS) chia min vaw tha in Pasian bieh khawmna akinei hi. Hinanleh hakhat mai ina kikhawm thei ua, tua zou in ikikhen thang kia jel uhi. Masang a kikhenna pen bangma hilou a, tami tung a sil tung pen in Zou mipi leh siam zilte tung ah nasa tah in guu (venomous effect) anei kon hi. Nidang a ZIF ana kichi teng khu ZWS in hing peitou den uhi. Hattuom thu ma hijel... Hinanleh, tam ZWS pen tukum 2008 in keeh kia a, Shillong Lutheran Church hing pieng kia sawnsawn hi. Aban ah bangang um kia diai????

 ZSP a “Zomi” kichi pen deilou a ngaidan nei bang zat e khat hing ki um kia in, 2005 keima (Pu Johny) makai na in khat vei toh “Zou” chiin naki heng kia a, hinanleh ngaidan kibang bukim theilou ana hi chiang in August 2006 in Shillong a Zou migun umsun teng kihan in Pu Gouchinlian inn, Nongrims Hills ah ngun tahin tam tungtang genkhawmna akineinkia hi. Ngaidan tampi kisung a, Pu Johny ma in “Zou” kichi zaw ding apoimaw dan paper presentation bawl liang in gen a, nanleh thupuosahna a um thei tuan lou ziah in, atawp in voting system kipeipi mai hi. Tuachiin ZSP Shillong pen Zomi Sangnaupang Pawlpi, Shillong Branch chiin, ahpi lungvai thaw bang in, kiheng kia jel hi. Hinanleh, tuami nia chiemte thei kham silkhat ahileh – inampi kigawmna min zousia a “Zomi” pen “Zou” chia heng bei ding deina khu peipi suah ding in thu akilel hi. Tuathamlouin, ahitheitan a awaremness campaign te bawl zing ding deina toh Zou Identity Awareness Committee (2006) Shillong chi phu khiat ahita. Tuachiin, Chairman dingin Pu Johny Zou, secretary dingin Pu Gouchinlian chite guan ngal ahi. Vangphat huoitah ichi diai mah, eima panlahna umseng lou in, innlam headquarter ten “Zomi” chia imin neiteng uh “Zou” chiin ang ban hen gam siang keei ta uhi. Pasian kung ah nuamthu tut zingta vai.Ihhina ma ihhina bangin ihpom theita hi.

Tawpna dingin, ZSP Shillong Branch in igenkhah lou sil tampi zong anaki bawl kha ding a, hinanleh genseng lou ding ihiman un, tamtan in khawlsah phot mai vai. Bangteng tung a tanlou a 1980s lai apat 2008 chianga, 25th Silver Jubilee hing musah tu Van a i Pa Pasian phat in um zingzing ta hen. ZSP Damsawt heeeen…..

(This article is taken from Zoheisa Silver Jubilee Souvenir: 1983-2008, ZSP Shillong Branch)

Monday, December 5, 2011

Manipur Zo suon namte ana kikhennen dan

By: S. Thangboi Zou

Ethnic Group Bangchina?

Modern Dictionary of Geography ah ethnic group umjie tambang in kigiel hi: ethnic group refers to a group of people united by a common characteristics… related to race, nationality, language, religion or some other aspects of culture. Ethnic group/nam-tum ichi khu north east India a kibuoipi pen leh silsuimi(researcher) ten zong alunglutpi pente lah a khat ahi. Ethnicity suidan chi ni(2) in khen thei hi: (1) Primordialism leh (2) Existentialism or Circumstantialism ahi. Primordialism khu khanggui khat, kipatna kibang, sisan kibang, tawndan, ham le pau kibangte namkhat ahi chia suina ahi. Circumstantialism ahileh primordialism dan hilou in, namkhat dinkhiet (nation building) na dinga vanzat poimaw, ham leh pau, khanggui-guilou, kipatna leh tawndan kichite toh kisai khalou in, a ut taphot namkhat a gawmkhawm a, gamtum khat nei ding chi ngaidan ahi. Unity in diversity chidan deu tobang ahi. India nation building umdan toh kibang mama ahi. Naga ten zong a nampi dinkhietna nasep ah tambang ngaidan peipi uhi. Ei Zo suante nam ngainatna (nationalism) khu primordialism concept apat (based) ahia, hinanleh, ikiim a unau Nagate a khu circumstantialism based ahi. Eiten Chin-Kuki-Mizo-Zomi, etc. teng chikhat namkhat, ham leh pau kinai, tawndan kibang, chite pansan in namkhat ihina iphuong zah lai un, Naga ten koipou/anuom tapou Naga nam suoh thei/ahithei ahi, Naga min a kigawm thei ahi chi 1950s lai apat ana tang koupi ta uhi. Tuajieh in eimi nam toh kinai, hing kipatna leh ham le pau a iki naipi uh unau Chothe, Maring, Koireng, Anal, Aimol, Chiru, leh adang dang, nidanglai a British ten Old Kuki chia ana min vaw te uh, Naga toh akinai na um het lou pi in ‘Naga nam’ ah ana luut uhi. Ei ham/pau leh tawndan kinai namkhat a um thei ding teng atuom chiet ah ki um daih hi. Hibang a Zo suon namte bang chidan a atel-tel a kikhen neen sieng ihi uh e, chi themkhat bul suina nei lei chi lunggel kanei hi.

Manipur state sung ah nam tampi tengkhawm a, tuate lah ah, alienhuop in nam chi thum um hi. Tuate khu Meitei, Naga leh Chin-Kuki-Mizo or Zo nam ahi. Zo suan ichi chieng in ang suangtu ‘Zo’(PuZo) kichi mihing khat ana um ahi chi pansan in ana gen uhi. Hinanleh, khenkhat ten ‘Zo’ khu mihing hizolou in gammang leh muolsangte genna ahi chin pang uhi. Gentena in, Zotui ichi chieng in muoldawn a hing kipan tui hing luong genna ana hi a, Zogam ichi chieng in singtang gam china ahi mai hi. Tualeh, koigam chi umlou in muoldawn apat hing luong tui khu eiten Zotui ichi thei lel uhi. Tuajieh in Zo pen mihing kisuohsah (personified) kibawl tawm ahi chia pomtheilou zong mi um thei tham hi. Hinanleh, Zo pen mihing ahia, eimite hing suongtu ipu uh ana um ahi chi tua Mizo, Zomi leh adang khenkhat in apomdet pen khat uh ana hita hi. Kuki pomte lah ah hunkhop in zong Zo suan kichi pen pomthei ta uhi.

Zo(Chin/Kuki/Mizo) Identity toh kisai hilchienna

Chin-Kuki-Mizo namte khu a tenna mun uh atuom dungjui in akihatna min uh zong tuom chiet hi. Burma ah Chin State leh Sagaing division ah um ua, Bangladesh a Chittagong hills, India ah Manipur, Mizoram, Assam, Nagaland leh Tripura ah kithe zah uhi. Burma gam ate Chin; India a Tripura, Assam, Nagaland leh Manipur ah Kuki chi’n British hun apat ana kithei ua, Mizoram ah Lushai/Mizo chi’n ana kihan uhi. Manipur ah British ten ‘Kuki’ in ana thei nan ulezong atenkhawmpi uh Meitei ten ‘Khongjai’ (Khuongtumte) chin ana han uhi. North east India ah Kuki min khu A.D 1830-1840 kikal vel in ana kithei ta hi.[ ] Khul/Sinlung kichi China a Yunan province (Burma gam toh kinai) a leikohawm khat apat hing kipan ahi dan uh koipou gintat ahi.

Tumlam gam a laigelmiten ‘Zo’ toh kisai ana gelte uh envai. Father Sangermano, Italian Missionary khat in1783 lai a akhuolzinna tanchinte agelna ah ‘Jo’ kichi thumal ana zang hi. “Chin hills tumlam 200 30’ leh 210 30’ north latitude kikal ah ‘Jo’ kichi namneu(petty nation) te teng uhi” chi’n anagiel hi. Tam khu historical record adia Zo/Jo/Yaw kichi thumal ana kitahlat na masa pen ahi. Hinanleh, Sagermano in “amaute khu Chien kichi ding hizaw uhi” chin ana gen belap hi. Zo min khu Grierson in zong 1905 in alaigel “Linguistic Survey of India” ah ana tahlang zou tahi. Aman, “amin uh (Kuki/Chin) pen amauten azang sih ua, tuasang in mindang Zo or Yo or Sho kichi dandeu khat azang zaw uhi” chin ana gen hi. Tualeh Burma gam ah tami namten Chin kichi ding adeilou dan uh Lehman(1963) in tabang in ana giel hi: “Chin kichi thumal in Chin kichi minamte toh kizopna/kisaina anei kha sih, amauten thumal tuom vilvel khat akinei ua, tuakhu Zo, Yo chi dandeu khat ahi”.

Kuki min toh kisai in Grierson in “Kuki khu Assamese ahilouleh Bengali thumal ahia singtangmi Lushei, Rangkhols, Thado leh adangdangte genna ahi” ana chi hi. Tami nam kibang teng hatkhomna ding min khat umlou ahi man in, buoilou nading in, aminlui uh (Kuki) pen kazang den mai hi chiin zong Grierson in ana gen hi. Tamkhu Greirson in Northeast India a Zo suan te ana genna ahi. Aman Lushei(Mizo) te bang “Lushei-Kuki” chin ana han/kou hi. Hinanleh, atangpiin, Kuki pen 18th century tawpkuon lai vel a Chin Hills leh Lushai Hills apat a delkhiet a um, Manipur, Nagaland leh Assam gam a hing taite genna tangpi in aki zang hi.

Tualeh, Lushei tang a ana pemlut te khu tunin Mizo akichi den ta uhi. Mizo khu Zo apat lahkhiet ahi. Mizo khumintha kivaw ahia, Lushai hills a nam kibang teng gawmkhawm nadia kizang ahi. Grierson in Lushei khu Duhlien toh kibang ahi. Lushei ham kichi khu Duhlien ham china ahimai hi. Duhlien ahileh Lushei gam kai ana saattu ahia, akhanggui uh Sailou innsung apat sutkhiet thei in um hi. Ralte, Hmar, Paite leh adang dangten awl-awl in Lushei/Duhlien ham ang zang pan uhi, chiin Grierson in ana gen hi. Tualou in, Lushei sungah phung 10 val a um hi. Lushei khu namkhat leh hamkhat mai ahia, namteng huopthei ahilou jieh in mintha, Mizo chikhu 1940s laivel apat Mizoram ah ana kiha bawl mama hi. Zo thumal toh kisai hilchienna in Major J. Shakespear in tambang in ana giel hi: “…Eiten tami namte Lushai chiin han nan uleizong amau leh amau khu ‘Zao’ aki chi uhi”.

Bangteng hinanleh Chin-Kuki-Mizo thumal zang namteng khu kipatna (origin) kibang a, tawndan leh hamzah (dialects) te khu themkhat kibahlouna um nan leh atamzaw kibang ahi chi akipom thupipen khat ahita hi. Hinanleh pumkhat akigawm khawmna ding nam-min (nomenclature) khat um thei nai lou hi.

Dawn of Identity Consciousness (I nam hina chiet ngaikhawhna)

Pienkhietna kibang, ham leh pau kinai leh unau khat ihi chi kitheituona toh Chin-Kuki-Mizo group teng in 1946 in Kuki National Assembly (KNA) ana phut ua, tuanah tami namteng ana kipunkhawm uhi. Hinanleh KNA sung ah nam chin umteng kituohthei lou in kum khat zou ding vel in ana kehsuo kia uhi. Akigendan in, KNA khu Thadou ham zang ten thunei khum (dominate) seng dan hileh kilawm. Meeting notice leh kihouna ham/pau khu atamzaw a Thadou ham ngen a kigiel leh kigen ahi zieh in mi khenkhat ten Thadou ham theisiem lou ahi man un lungkim thei talou uhi. Tuachia English ham zah zawh ding ahi chia pang pawl khatte khu Thadou lamkai ten “nou Kuki-seki, Kuki-makhai pawl” chiin simmawna kamteng ana zang kha bang ana umdan uhi. Tuazieh in, Thadou chilou nam dangteng nuohtai bei uhi. Tuazou 1947 in KNA apat taikhie namteng in kigawm na ding in Khul National Union ana phut kia uhi. KNA leh KNU lamkaite chiet uh Manipur politics ah ki hel ngal in MLA chite bang ding ua, alawching zong ana um uhi. Khul Union in zong hunsawt dai tuon lou in bei kia jel hi. Igen utpen ahileh, KNA a hing kikhenzou apat ‘eimi’ te tunitan in munkhat ah kigawm thei nawn lou in kikhen suoh tahi.

Constitution of India (Scheduled Caste/Tribe) Order, 1950 in Manipur ah singtangmite nam thum pomdetna nei hi, tuate khu Any Naga, Any Kuki leh Any Mizo tribes ahi. Tuahun lai in inam min uh atuomchiet anakinei nanleh solkar in eite pen Any Kuki or Any Mizo in ang na chiemte uhi. Tambang a ut leh da umlou a namkhat (ethnic group) a hing na kikoi/kigawm pen khu, 1956 in, eima sunga kituohmawna um zieh in ana keh ta a, michin in aham apau zah dungjui in nam min tuom chiet ang kiphut ta uhi. Modification Order, 1956 ah ham leh pau apat in Any Kuki group teng zong atuom chiet a scheduled tribe status pieh in ana um ta uhi. Naga te zong anam chin phiel recognised pieh ana ua, hinanleh Naga nam ngainatna leh political movement ahat zieh in Naga umbrella nuoi ah umkhawm thei veve uhi. Any Kuki group te lah ah ‘nam-ngainatna’ lungsim in ahuop khu ham leh pau kibang chet teng munkhat a umkhawm ding chi tan chauh vision ana hi giap hi. Tuajieh in be le phung leh ham pansan in nam min tuom chiet, eg. Paite, Thadou, Simte, Vaiphei, Hmar, etc te hing pieng chiet uhi.

Kum 1950 zou apat Naga nationalism (namngainatna) hui Nagaland apat Manipur ah hing laang in, Naga nam, ham leh pau kitheituolou teng - Kabui, Tangkhul, Mao, Liangmei/Zamei, Maram, kichi te munkhat in kigawm sieng uhi. Tuamai hilou in, Chandel leh mundangdanga Old Kuki namte - Anal, Maring, Chothe, Purum, leh adangdang teng zong Naga a va huoilut bei uhi. Hinanleh, Churachandpur pansan namteng (Eimite) pen Kuki hilou, Naga or Mizo zong hituomlou in eima son chiet ah ‘kivaah thaap’ siang a, Scheduled Tribe nuoi ah inam min chiet utoh kikhosa bei hi. Thadou ham zang te maimai in Kuki identity pen kemden uhi.

Kum 1949 in Paite ten Paite National Council phut ua, 1958 in Zou ten United Zomi Organisation leh Gangte Tribe Union ana kiphut hi. Vaiphei ten Vaiphei National Organisation 1960 ah, tualeh Hmar National Union 1962 in Hamr ten amau khaikhom ding in phut ua, Lushei/Mizo te Manipur Mizo Union in kipuo uhi. Tualeh, Simte National Union, Komrem Union, leh adang dangte aban ban in ana kiphut siang hi. Tualeh, The Manipur (Village Authorities in Hill Areas) Act, 1956 (80 of 1956) ah singtang kho hausa thuneina suhbei khah a um ding jauna jieh in, Kuki National Assembly lamkaina in tami namchin pawlpi ten 1960 vel in eimite a ding in Statehood ana ngen khawm kha uhi. Hinanleh, tuakhu ana lawching zou lou uhi.

Tu Khang dinmun

Tu khang ah Zo suan namte Government in scheduled tribe list ah ang koi liu-leu ta a, itan tawh chiet un ki lung kim mai ta hi. Hinanleh, Naga federation dan in ang khaikhomtu ‘nomenclature’ kibang kinei thei nai lou hi. Tuabang kal ah, Mizo a umpawl, Zomi a um pawl leh Kuki a um pawl in ikithethang niai-nuoi uhi. Unau Hmar namte bang a political grievance uh paulap pum in heima ah bet lou in Hmar min khu nomenclature toh kibang phiel in pom mawh uhi. Tuamai hilou in, phung leh tang leh hamzah (dialect) pansan in khen khatte tribe recognition ngen in kiphin nalai uhi. Gente na in, Mate kichi khu phung min ahia, tribe mun 3 vel ah kithaap ua, ham zah tuom chet neilou uhi. Hinanleh, Mate tribe recognition ngen ua, tualeh munalai uhi. Tuabang in Thangkhal ham zang pawl ten zong atuom a Thangkhal tribe recognition ngen uhi. Hinanleh, Thangkhal ham zang te khu tribe tuomtuom a be-le-phungte ahi jel uhi. Khenkhat ten ham kibang neilou a phung jieh a tribe adin sawm lai un, hamkibah jieh a tribe din sawm khen khat ana um hi. Mao-Naga a ana umsa Poumai tribe ten ham tuom kinei ua, tu in Poumai tribe pen atuom ah um thei uhi. Hinanleh ei sung ah be (clan) khat khu nam khat kisuo sah sawm hi. Thadou ham sung ah Thadou min deilou um hi. Thadou pen family khata unau lah a nautum pen ahia, nautum pen min a nam khat um ding chi khu pomsiem theilou uhi. Tuajieh in Kuki tribe kichi ua, 1991 tan in Census of India ah Kuki tribe ana um nalai hi. Hinanleh Kuki khu tribe min khat mai hithei lou ahi chi ngaidan zieh in 2001 census ah Thadou in um sieng kia uhi. Hinanleh tami thu beithei ngailou ahi man in, 2010 bul lam ah ‘Any Kuki’ tribe kichi Government in recognised bawl tha kia hi. A ut taphot Any Kuki tribe ah um thei ahing hi a, be-phung min khu tribe min hing suoh theina lampi khat hing kisiem hi. Gentenan, Haokip-Kuki, Khongsai-Kuki, Doungel-Kuki chia tribe min lah thei ta hi. Hinanleh tam Any Kuki tribe um vang in buoina veng thei tah tah tuom lou bang hi.

Atawpna ah, Zo suan namte India Northeast state tuomtuomte ah um suoh phiel hi. 1946 vel apat chikhat hina pen ana kiphawh phah ta a, hinanleh, mahni ham leh pau, phung le tang chiet buoipina zieh in nam khat a umthei dinglai te neu nounou in kikhentel bei hi. Tuabangkal ah Mangkang leh India solkar in ang na theipina tangpi minte deilouna jieh in nampum khat a kigawm khawm na ding pan ana la uhi. Lushai hills a te Mizo ah kigawm thei ua, hinanleh Manipur hills lam ate min khat beh ah dingkhawm thei nai lou uhi. Kuki leh Zomi pen kigawm khawm nadi’a nailam pen bang hi. Hinanleh heipen chet hiding e chiin ki buoiden nalai hi.

Leitung leh anuoi lam suina

Manipur ah 2010 bullam deu a economic blockade um jieh in vanman teng rocket bang in kikaptou sieng a, adieh in thautui leh gas man uong dieh hi. Thautui litre 1 ah Rs. 150 atun lai in gas buh khat Rs.1300 bang man zou hi. Tami oil & gas poimawna imit ngei in imu ua, hinanleh bang hing chi pien khiet a bang hing chi kibawl khiet ahiei, chi eiten suikhietna anakinei kha ngailou maithei hi...Tam khu geo-scientist te nasep khat ahi. Tuakhu Geology kichi hi.


Geology kichi Greek kam apat hing kilahkhie ahia, ‘geo’ khu earth (leitung) china ahia, ‘logy’ chikhu ‘study/discourse’ (sinna/zilna) chi ahi. Mangkam in, Geology is the scientific study of earth (leitang suina/sinna) chi ahi mai ding. Geology in bajam tuom tuom nei a, tuate khu: Physical Geology, Geo-Tectonic (earthquake lam suina), Structural Geology, Geomorphology, Minerology, Petrology, Stratigraphy, Paleontology, Economic Geology, Geophysics, Geochemistry, leh adang tampi um hi. Tulai leitung khantoh zawh in gamchin in atahsap huna ding in leisiet-goumaphate (earth’s resources) poimaw chiet uhi. Tuajieh in tam goute sui khietna leh pholdohna thupi tahtah te nei uhi.

Geologist ten bang asuipi pen uh?
Atang pi in geolologist ten natural resources/minerals, etc. te sui doh a kepbit ding, leh vanzat poimawte a zah ding chi ahi. Khantouna zungpite - dam, lei, lampi, tuilam, rail-lam, chite heisung ah lam in, heisung ah bawl lei adetdou, ahoi in amanpha thei diai chite, tualeh thautui(oil), gas, sana suongmantam chituom tuomte, sehnel, cement (limestone), meihol, uranium leh adangdang tami leitung leh tuinuoi a van manpha um zousie hei tah ah aki mu in, bangchi’n aki zang thei diei chite sui uhi. Amauten tabang nna asep ding chieng un agamsung a mite hindan thu sui masa jel ua, tuabanah, data, information, ideas leh technology te zang in nnasep pan jel uhi. Anasep tangpite uh khu abaisam hikhol lou hi. Gonuoi-dainuoi leh nisa nuoi a nasepna hun tamzaw phiel hi.

Geophysicist in physics leh mathematics leh chemistry dan/principles te mang in leitung, leinuoi leh asunglam suina nei hi. Geochemist in leitung a sil umte leh leinuoi tui (groundwater) ten bangtan in chemical elements anei uoi chi sui hi. Hydrologist ten leinuoi a tui umdan zil uhi. Meteorologist in huikhuo leh khuo/hun (weather & climate) umdan teng sui ua, tualeh, Oceanographer ten science, mathematics leh engineering technique te zang in tuipi kitawldan, asunga sil um - sing leh suong leh ganhingte sui uhi. Petroleum geologist ten oil leh natural gas te hawlkhie ua, tuazou chieng in hing bawlsawn (produce & process) uhi. Tualeh, Seismologist ten zinling dan ahun leh amunte ana enchien ua, zinling toh kisai a leitang pawkeh namunte va study uhi.

Koiten Geology zil thei?
Leitang, leinuoi leh leitunga resources te sui ding lunglut na nanei ei? Atangpiin inn pulam - gammang, tuipi, kawl, singkuo-suongkuo hawm lah a kivei na thanop deu ngai ding hi. Tualeh, laisimna lam ah 10+2 Science ah na zaw ngai ding hi. Geologist te khu sepaite ban a gam hamsa va tuon munpen te ahi uhi. Naki ngam nai?

Degree zildan leh azilna sang innte:
Atangpi in, class XII Science izaw chieng in B.Sc (Geology) lah thei ahi. B.Sc in Applied Geology/Geophysics/adangte chi zong um a, tualou in zong five year M.Sc Integrated in Applied Geology/Exploration kichi course zong um hi.

India a B.Sc (Geo) zin na college hoite: Hansraj college(Delhi), Presidency college & Asutosh college(Kolkata), Presidency College (Chennai). Xavier college(Mumbai), Wadia college(Pune), leh Cotton College (Guwahati). Tualeh, St. Anthony’s College (Shillong) ah zong um hi.

Master degree (2 yrs & above) leh atunglam zilna mun kitup te: IIT-Roorkee (2-yrs M.Sc, 3-yrs Integrated M.Tech/Applied Geology); IIT-Bombay; IIT-Khgpr, Indian Institute of Mines, Dhanbad (3 yrs M.Sc Tech, 5-yrs interated M.Sc Tech & M. Tech). Anailam in, Manipur University in zong M.Sc in Geology nei hi. Tualeh, NEHU in zong hon sawm in building construction zou dehdeh ta hi. Ngaiven va ui.

Lutna kotpite:
B.Sc course te ahileh subject dangte toh lutdan kibang tangpi hi. Hinanleh, 2-yrs M.Sc leh 3-yrs Integrated M.Tech khu JAM (conducted by IITs) test apat kilut a, tualeh 3-yrs M.Sc tech khu ISM entrance apat lut ahi. Qualification: graduate in Geology ngai ding hi. Direct M.Tech leh M.Phil/Ph.D admission ahileh GATE or NET score/mu ngai ding hi.

Sepna lam hamphatna munte:
Geology toh kisai sepna teng in Master degree poimaw chiet uhi. UPSC in kumchin in Geological Survey of India (GSI) a semding - geologists- exam conduct zing hi. Civil service, State Service leh IFS (Forest) a ding in zong optional subject hoi vawt khat hidan in kigen hi. Tuabanah, national leh multinational - mining, oil & gas leh hydro-power companite lah a geologist demand sang mama hi. National company minthangte: ONGC, IOLC, HPCL, BPCL, NTPC, NHPC, SAIL, RIL, etc. tam companite lah a na ut leh nasem thei a, tuamai hilou in, nadei-dei na ah kangaroo bang in natawm lele thei phiel ding hi. Multinational companite: Shell India Pvt. Ltd., British Gas India Pvt. Ltd., Cairn Energy India Pvt. Ltd., Essar Oil Ltd., BHP Biliton, Rio Tinto, etc. Public sector nuoi a um ONGC, NHPC, OIL, NTPC, GAIL, etc ten ahun bangjel in Executive Trainees ding geology exam conduct jel uhi. Atang pi in, Public, Private leh Multinational company ten geologist ding campus interview va bawl zing uhi. Tami institute minthang deu te lah a na zil zaw nahleh sepna abaisa a um chithei mai hi.

Tualou ah, research organization tuomtuomte - Wadia Institute of Himalyan Geology, ISRO, DRDO, DAE, Indian Institute of Remote Sensing, etc. ten geologist poimaw zing uhi.

Ha-law:
A sepdan leh asepna company zil in ha-law zat kibang khol lou hi. Hinanleh atang pi in geologist ten kum khat in 2.5 lakh apat 25 lakh per annum law zou uhi.

Zilna mun leh website poimawte:

1. St. Xavier’s College, Mumbai - www.xaviers.edu

2. Indian Institute of Technology, Bombay - www.iitb.ac.in

3. University of Pune - www.unipune.ernet.in or unipune.ac.in

4. Gujarat University - www.gujaratuniversity.org.in

5. Indian School of Mines, Dhanbad - www.ismdhanbad.ac.in

6. Tualou ah, www.gooogle.com ah nadei dan dan in zong namu thei ding hi.

Hantawhna
Tulai khovel ah oil & gas price khang hulhul a, tualeh, leinuoi ah century khat hing dai ding oil a um nalai diai chi bang lungkham huoi sim ta hi. Tua bang sui ding leh mukhe ding in geologist te poimawna sang deudeu hi. Tabang kaal ah asemlai te ‘retire’ ding tampi um kichi a, tuajieh in 2012 apat geologist poimawna le-ni (two-fold) in sang ding hi. Tuajieh in geology or earth science khu career option hoitah hita hi.



Wednesday, October 20, 2010

ZOTON SPORTS 2010

Shillong ei Zoute khangthu ading a amasapen ZOTON SPORTS apeisa  7th- 9th & 15th October, 2010 sungteng Shillong khopi apan Km 2 vel agamla Mosbuit Ground leh Parish Ground, Nongthymai-te ah nasatah in kizang khinta hi. Tuohun ah, guo-le-dai in suhbuoi chitah in hing subuoi nanleh, Zou vontawi ateh-akhang in tuobang a iminam kituoh tah a kipawlkhawmna hing dal leh subuoi guo-le-dai pen kithunei khum dimdem in ki-apmaina nasatah in pai veve hi. Sports hun a ni masa tegel (first two days) ah ah guo chiin den ahiman in, duthusam bangtah in ki-apmaina peizang theilou hi. Hinanlezong khangnoute guo lah ah kimawl ngam thouthou uhi. Ani thum ni (3rd day) leh 15th Ocotober in guo theudeu ahimanin kimawlna lamzang tah in paithei a, khophat hun pen ki taga nawimu gawp in khomiel tandong kimawlna om hi. Atawpna ah gari light nuoi ah Closing Ceremony kizang hi. Tuobang lummei lai ah Zousalpha/Zouliaphate zousie lungliep dehsuoi lou uhi. NGALLIEM VONTAWI KAZAU LOU LAI UH E!!! Sports hunsung a zinlien (Chief Guest) hina leh silpieh toh vaiguon hing uop tegel tahlang vai:
Pu Dominic Kapthang                     ` 4,000 (Opening Ceremony)
Pu N.C. Hau                                      ` 3,000 (Closing Ceremony)

Tua thamlou in, Sports hunsung guo achiin den pen thangpaih huoi kisa gawp in mipi kithalawpna toh 15th October, 2010 in Shillong khopi sung Parish Ground, Nongthymai ah ZOTON SPORTS khelena (sutzopna) kinei lai sawnsawn hi. Tammi ni inzong mipi tamtah kipei khawm in vaiguon lawching mama hi.
Tam Sports hunsung- abula apat atawp tadong a guo-le-dai nuoi a hing kikhawm khawm agamla-anai apan aneupen apat alienpen tan tung ah lungdamna sangpen itun ut uhi. Tamteng ban ah, team manager-te hi in, gari leh tha-le-zung toh iminam adi’a hing pangte zousie zieh a I vaiguonte zousie uh lawching ahidan zong manghil guol ahi sih hi. Mimal tung ah lungdam thu  kigen seng loukha ding ahiman in, pahtawi ding bangtah a ipahtawi khahlou a omtah lezong theisiem ding in ikingen ut sawnsawn uhi.


- Kap Suantah

Friday, May 7, 2010

Eiten Zong Bawl Thei Hai... (Career Guide)

- S. Thangboi Zou, NEHU, Shillong

Khatvei lam deu in ka lawite khat in sms hing thot a, tua sms in kalung sim ah kingaituona tha khat hing guon hi: “Common news in CCPur report: If a Mizo drives a car people say that there is a businessman in their family; if a Kuki(Thado) drives people say he is a chief; If a Paite drives people say there is a central service holder in their family; if a Hmar dives, they say one of them is in USA. Lastly, if a Zou drives a car, people say that there is an Indian army in the family..” Va dih kim chet sih nanleh tami thumal in gen saupi nei in kathei hi. I profession(nasep) uh hunsawtpi apat itawndan(tradition) khat a ipeipi den uh hileh kilawm kasa hiel hi. A tribe wise percentage et in ei Chin-Kuki nam sung ah Zoute army nnasem kitam pen ding chi kana gintat sa ahi mawng hi. Survey kibawl leh dih ding chi hangsantah in zong kagen ngam hi. Tuabang kaal ah, Siamsin nalam ngai poimawna nei tha ding in hatna leh chouna hizaw in kala a, tuajieh in tamnah them khat kikum lei chi ka lunggul hi.

Siamsinna khu tulai khanga di’a hiem poimawpen pen ahi ta hi. Siamsinna/Siamna um lou in mite nua phah dan hasah ta hi. Thupil tom in “Siam sinna khu khantouna chabi ahi” ana chi a, adih petma hi. Tualou ah zong “all round development (khantouna pumlum)” zong akichi nalai hi. Sum le pai pen apoimaw a, hinna ding in ‘alou thei lou’ ahi nahi.Tuabanah, sum le pai pen lai siem vateh lou in zong sui thei a, muthei ahi. Hinanleh education tellou a hausatna pen buching thei tah tah lou ahi banah neisate kepdan (Planning & management) akisap chieng in buoina in tut veve ah, atawpna ah le mangthang thei kia mai hi. C. Rajagopalachari in “I mailam hun pen igamsung a siamzilna ah ki-nga hi” ana chi a, Benjamin Franklin in “Mi koi in zong a sumbawm(purse) a huohbu a akoi chieng in koiman ama kipat alamang thei nawn sih” achi hi. Tua khu Education pen hausatna jungpi khat ahi banah koiman ahing guh pi theilou gou(treasure) chi na ahi. Nam khangtou leh gam khangtou ichite zong anam/agam sunga laisiem tamna mite/gamte ahi uhi. Igen nuom pen ahi leh neisa/lamsa or sum leh pai hilou in, siamsinna lam thu uong gen nuomna ihi zaw hi.

Ineu apat in lai ina sim ua, high skul ikai lai in pawl 10 zaw ding kal aki ngahla ma ma hi. Pawl 10 ing zaw chieng in themkhat maban ding ang ki geel khawh deu pan hi. Class X khu ‘beginning step’ ahi pan a, laisim kipatna tah tah hing hipan hi. Tuajieh in education line a dia stage poimaw penpen ahi. I line ding classX zou apat hing ki decide thei pan a, tuajiehin subject laah pilvan ngai mama hi. Eima pat lunglutna leh thazawna/bawltheina(capability) um loupia miten bawl na e chia vamawh lah kha thei ahi. Gentena ah tulai in Science ngolpina khat igam a miteng in kinei a, simlai khat pou in Class X ang zaw chieng in - I or II Div. ahinah leh 10+2 ah Science offer chet hi. Arts pen III division a passed te maimai adin kikoi phiel ta hi. Tuakhu sil dihlou leh theikhiel ahi. Lunglutna, theitheina leh thazawna kanei ei chi ki-etna zong umse lou in ‘Science ahoi hi’ china jieh lel in kiban laah chiet tadei doi mawh hi. Science pen 10+2 tan offer khu asietna um tuonlou hi. Hinanleh, etsahnan, mikhat in maban a Law, Social Work, Business, Journalism, sim ut ahileh ama ding in XII tan Science a valah pen apanna um tuom lou ding hi. Law sim ut pa/nu adi’n Arts alaah a English/Literature leh Pol. Science background hoitah ana kinei masat hoi zaw tham ding hi. Tuabang in Social Work lunglutmi adi’n Sociology, leh Business lam a din Commerce subject ana sim masat hoi zaw tham ding hi. Subject/stream teng in ahoina leh phattuomna(advantage) nei chiet ua, nuoisie ding tuom um thei lou hi.

Maban ah Class X & XII examna result ngah chiet ihina uah, sangnaupangten I career ding in bang lam/line ipeipi ut ding uoi chi lunggeelna toh Career Guide & Information them khat kikum khawm ulei hoi va chi gintatna kanei hi. A theory a sermon bawl pen kihanthawnna (motivation) poimaw khat hinan leh, practical a ipeipi theina ding in I lampi jui ding muchien masat poimaw jaw hi.
Career khu chi-3 in ka khen mai a, tuate khu: (1) PROFESSIONAL (2) ACADEMIC (3) COMPETITIVE lines ahi tangpi hi.

(A). PROFESSIONAL: Professional ahileh atang piin ‘training & specialization’ toh kisai lam chi mai ding dan ahi. Tampi umte lah a akithei diah deute anei ah gen suh vai:

1. Engineering:
(a) Bachelor of Technology/Bachelor of Engineering (B.Tech/B.E): (B.Tech/B.E ahileh kum 3 course ahi. Class XII(Phy,Chem,Math) zaw chieng a lut thei ahia, hinanleh institute khenkhat ah Class X apat kum 5 course dan in lut thei hi.
Azilna institute te: (i) National Institute of Technology(NIT) (ii) Indian Institute of Technology (IIT) (iii) Engineeing schools/colleges tuom tuomte. Tam institute minthang leh hoitahte a valut theina ding in national level a entrance exam passed ngai hi, tuate khu: NIT leh Engineering colleges dangte a lut na din - All India Engeneeing Entrance Exam(AIEEE), CBSE te conduct ahia, tualeh IIT a lut na ding in ama uh conduct IIT-Joint Entrance Exam (IIT-JEE) tou ngai ding hi.

# North Eastern Regional Institute of Science & Tech. (NERIST): Tam khu Engeineering school North East mite adia deisahna toh kiphut ahia, Arunachal Pradesh ah um hi. N.E state teng in quota nei chiet ua, tualou a zong open category a zong lut thei nalai hi.Tam school a B.Tech zil ding te Class X or XII zaw a lut thei ahi. Kum chin in April/May vel ah amau conduct entrance exam nei zing uhi. Application form khu Dec/Jan sung in kihawm jel a Post Office main branch te ah muthei ahibanah website ah zong download thei hi.

(b). Master of Tech/Engineering (M.Tech/M.E): Course Duration: 2years
Eligible Qualification: B.E/ B. Tech or M.Sc (Math/Phy). Tamte ban ah entrance exam passed ding khat um a, tuakhu - Graduate Aptitude Test for Engineering (GATE) ahi.
Azilna Institutes te: IIT or NIT or school/colleges of Engineering mun tuomtuom te. M.Tech bawl te ding in Rs. 5000/6000 vel hateng in scholarship um hi.
India a top Engineering schoolte: Indian Institute of Technology-Bombay (Mumbai), Indian Institute of Technology-Kanpur, Indian Institute of Technology-Delhi, Indian Institute of Technology- Kharagpur, Indian Institute of Technology-Guwahati le adang dngte. Tami institutes a lut zou a course zou taphot a ding in job 100% guaranteed ahimai hi.

2. Medical: (a) MBBS/BDS/BAMS (b) B.Sc -Nursing (4years) Course duration: 4years
Eligibility: 10+2(Phy,Chem, Bio)
Top institutes: AIIMS-Delhi, CMC-Vellore, JIPMER-Pondichery, Armed Force Medical College-Pune, Seth GS Medical College-Mumbai, St John’s - Bangalore, etc.
# North East India: RIMS in Imphal, NEIGRIHMS in Shillong --- N.E State ten Quotas nei chiet hi.
Entrance: A Institute teng in entrance exam ki conduct chiet uhi.
# CBSE conduct na nuoi ah - Pre Medical Test all India level a kumchin in um a CBSE student ten 15% quota nei uhi.
B.Sc (Nursing): Eligibility: 10+2 (Bio, Chem, Phy). Kumchin in Indian Army nuoi ah Military Nursing admission kihong zing a, tuami zong ngaiven tah mama ahi.

3. Management:
M.B.A (2years) Eligible: Any Graduate (Desirable: Maths & Commerce background)
Entrance: CAT (Common Admission Test) or MAT (Management Aptitude Test) exams
Institutes: IIM Calcutta, Ahmedabad, Bangalore, Shillong, XLRI Jamshedpur, etc.
BBA: Course duration: 3years, Entrance: All India Mngt. Assn (AIMA) te saina nuoi ah Under
Graduate Aptitude Test (UGAT) kumteng in um a, tuami izo chieng in Mngt. Skul te ah va lut thei hi.

4. Social Work & Human Resource Management
B.SW: Duration: 3years Eligibility: 10+2(any stream)
M.SW & MHRM: 2years Eligibility: B.S.W or Any Graduate
Entrance: Institute ten entrance exam conduct chiet uhi.
Best Institutes: Tata Institute of Social Science (TISS) Mumbai (conducts exams every year for MSW&
MHRM; Advantage: financial relief for STs), Xavier Labor & Resources Institute, Jamshedpur. Tualou
in, University tuomtuom in zong a course nei uhi.

5. Law/Legal: Law subject khu tulai in job market lien nei pente lah a khat ahi. LLB zou khat a ding in sepna hasah lou hi. LLB degree muthei nading line-2 um a tuate khu: (a) B.A-LLB , Duration: 5 years; Eligibility: 10+2      leh (b)  LLB : Duration: 3years, Eligibility: Any Graduate.
National Law College bangzat e khat um a, tua te a admission muthei na ding in Common Law Admission Test (CLAT) all India level exam kumchin in um hi. Tualou ah University tuomtuom in zong nei ua tuate a lut theina din a entrance exam te uh clear ngai hi.

Top Law colleges: NLSIU Bangalore, NALSAR Hyderabad, NLIU Bhopal, Symbiosis Law College Pune, Faculty of Law, DU, Delhi and etc. etc.

Opportunity: Institute hoi a simten azaw chieng un campus recruitment in sepna mu sieng thei jel uhi. LLB zaw chieng in Advocate/Lawyer na sep thei a, tualou in, company/corporates, Banks etc. lah a Legal officer hithei hi.

Professional Course teng ah sum alakh lam a senna ngen ahia, hinanleh admission imu zou naah leh financial support tuomtuom um hi. Eg. Bank loan, Education loan, leh scholarship tuom tuom um hi. Engineering khu kana lunggul mama khat ana hia, hinanleh, kabawl khel khat khu, ei minei zou loute a ding hisih fee tam seng chiin kana zil tum tasih hi. Nanleh tuabing ana hilou zaw hi. Sum hilou in siemna(eligibility) poimaw masa zaw ahi.

B. ACADEMIC & HIGHER STUDIES
For all Social Sciences – Jawaharlal Nehru University, Delhi
1. Economics – Delhi School of Economics (prospect: IES)
2. Statistics – DSE, ISI Kolkata
3. Pol-Sc, Socio, English – JNU
4. History – Aligarh Univ (UP) & JNU
5. Sciences – IISc (Bangalore), IITs, D.U,
6. Geology - IIT Kharagpur, IIT Roorkee, ISM Dhanbad, University of Pune, Gujarat University
7. Researches (M.Phil/Ph.D) – JNU, IITs, IISc, etc (UGC-JRF & Rajiv Gandhi & other Scholarships available)

Ph.D in IITs (5years): (a) Social Sc. – English, Philosophy, Economics, Psychology, History, Sociology, Pol-Sc, Planning&Devp, etc.te um hi
(b). Science streams leh Engineerings a zong um hi.
Financial support: Rs. 12,000 p.m for initial 2years & Rs. 14,000 p.m for next 3years + H.R.A, T.A. Rajiv Fellowship leh sources tuomtuom, eg. Ajad Fellowship, UGC, etc. um nalai hi. Tulai in Research bawl taphot UGC in alou thei lou in Non-Net fellowship kichi hachin in Rs. 5000 pie hi.

C. COMPETITIVE
1. SSC exams – non-gazetted
2. UPSC – all gazetted (incl Armed forces)
3. Bankings,

Tamna atung i gente uh midang te a ding mai mai in koi sih vai, nang leh ken zong itup phot leh imu thei ngen ahi chi thei vai. Class X/XII izaw phot chieng a hasatna tuom tuom paulap a Delhi, Bangalore, leh metro cityte a company nasem ding a ikuon zing pen uh khatvei mawng lungsim in geel tuoh kia va ui. Company a nnasep nading in kikheel hun nei lou hi, hinanleh, isiemna zil hun pen kikheel thei hi. Eiten ingahla pai pai ua, tua jieh in sepna neukhat hilezong khawsih chi mentality ina nei jieh un sangpi sim thei ding a chitna nei tampi mawhna (wasted) suo ta hi. I talent te uh tampi ki wasted ta a, metro city a company ten ganta zah in hing zang ua, itha izung leh ilungsim banah ikhanglai hatlai hun teng hing tawp kang sah sieng uhi. Sum leh pai hasatna tawpkhawh tung tahtah jieh a tuabang dinmun a um zong mi ki um khana va, nanleh atam zaw tuabang hiel a buoisie hituon lou maithei hi. Asim zou ding leh aki chom zou ding pipi determination neilou leh thase pen hi kha jel hi. Tuabanah, puonat huoi khat kia khu, ei Zou numeite higher studies lam kichau pet ma hi. Pawl X apat tupna kichien toh kipat lou jieh in, XII zou chieng in buoi ta ua, atawpna ah nursing course ngen kipum del chiet hi. A sie kachina ahi sih a, hinanleh Zou numei nurse zil leh Zou pasal sepay(GD) kitam dan hoitah a igeel leh career kitup ina peipi khah lou jieh uh ahi. University et in, numei kitawm gentah lou, ki um pawngsan lou phiel hi. Anai pen a gen in Manipur Universtiy, NEHU, leh Assam ah bang Zou numei aum ei? Gen di um vet lou hi. Unau Simte, Gangte, Paite, Hmar, Vaiphei, Thadou, Kom leh adangte um chiet uhi. Ahileh, eiten ideilou/sim utlou ahi diei? University vel a lut neuna ilah ua, houh(under-estimate) isah maimai uh adiei? chi bang kidoh tham ching kasa hi. Ahisileh, ei Zou te maimai a zawng (extremely poverty-ridden) ihi diah uoi? Kihi tuom lou hi. Itup lou jieh uh leh siamsinna ingai thupi lou jieh uh hizaw hi. Tuining khuo lam kalawite khat kung ah nungah khat in hichin thuhil hi: “Lal (named changed), bang dia lai nasim sim nalai la? Tulai IAS ten zong kam(sepna) amu zou nawn lou pi uh… sepay kilut tave” chiin advise ek mawh dan hi. IAS kichi tangal a kam mulou chi pen…..

Lai isim chieng un zong lunglutna/talent bang lam e chi kigeel poimaw ngaih lou piin, graduate zaw a job geldoh ding chi chauh atamzawte ngaituona leh tupna um hi. Tuazieh in professional line te doctor, engineer, scientist, lawyers, professors, chite I tawm mama uhi. “Bang chi chieng a kam nasep ding la, bang dia tutan tan nasimsim nalai e..?” chite innlam ing pei chieng a dohna masa pen ahi mai hi. Tua bang mentality jieh in M.A/Research scholar khat saangin zong clerk or sepay G.D khat kingai sang zaw leh kipahtawi nuom zaw tazen hi(amaute inuoi sie na hilou in). Laisimna ah sil poimaw 3 um hi: determination (tupna) Labour (pawnthawna),leh perseverance (thuoh hatna) alou thei lou a nei ngai ding hi. Tu 21st century ah Zou taten siamsinna lam ah kikheelna (revolution) khat inei thei ta ding uoi??? Miten abawl thei a amuolsuo thei uleh eite’n zong bawl thei hai!!!